Onarıcı Adalet

Hakikati ve toplumsal barışı yeniden inşa etmek

Geleneksel ceza adaleti sistemi, suçları yasa ihlali olarak değerlendirir ve suçun faili ile devlet arasındaki bir mesele olarak ele alır. Bu yaklaşımda genellikle mağdurun yaşadığı zarar ikinci planda kalır. Onarıcı adalet ise bu paradigmayı değiştirerek, suçun yalnızca yasa ihlali olmadığını, aynı zamanda bireyler, topluluklar ve sosyal bağlar üzerinde derin etkileri olan bir olgu olduğunu savunur. Suçun yol açtığı zararların giderilmesi, faillerin sorumluluk alması ve mağdurların sürece aktif olarak katılımı, onarıcı adaletin temel bileşenleridir.

Onarıcı adalet, suç mağdurlarına zararlarının tanınması ve giderilmesi için bir alan sunarken, faillerin de topluma ve mağdurlara karşı sorumluluk almalarını teşvik eder. Bu yaklaşım, toplulukların suçun etkilerini anlamalarına ve birlikte çözüm geliştirmelerine olanak tanır.

Onarıcı Adalet Nedir?

Onarıcı adalet, suçtan etkilenen tarafların-mağdurlar, failler ve topluluk üyeleri bir araya gelerek yaşanan zararın giderilmesi ve gelecekte benzer olayların önlenmesi için çözüm üretmelerine olanak tanıyan bir yaklaşımdır. Onarıcı adaletin temel amacı, sadece cezalandırmaya dayalı bir sistem yerine, taraflar arasında diyalog ve uzlaşıyı teşvik ederek toplumsal barışı güçlendirmektir.

Birleşmiş Milletler, onarıcı adaleti şu şekilde tanımlar:

“Onarıcı adalet, suçtan doğan zararların giderilmesini ve mağdur, fail ve toplumun sürece dahil edilmesini esas alan bir yaklaşımdır.”

Bu adalet modeli, suçun yol açtığı fiziksel, psikolojik, sosyal ve ekonomik zararları ele almayı amaçlar. Sürecin merkezinde mağdur ve failin iletişim kurması, mağdurun yaşadığı travmayı anlaması ve failin sorumluluk üstlenmesi yer alır.

Onarıcı Adaletin Temel İlkeleri

Onarıcı adalet, geleneksel ceza adaletinden farklı olarak üç temel ilkeye dayanır:

• Zararın Onarılması

Suçun yalnızca hukuki bir ihlal olmadığı, aynı zamanda bireyler ve topluluklar üzerinde somut zararlar yarattığı kabul edilir. Bu nedenle, sürecin temel amacı, mağdurların uğradığı zararın giderilmesi ve faillerin bunun sorumluluğunu almasını sağlamaktır.

• Katılımcılık

Onarıcı adalet, adalet sisteminin yalnızca devletin değil, aynı zamanda mağdurların, faillerin ve topluluk üyelerinin aktif katılımıyla gerçekleşmesi gerektiğini savunur. Böylece, sürece dahil olan herkesin sesinin duyulması sağlanır.

• Toplumsal Onarım ve Geleceğe Yönelik Çözümler

Onarıcı adalet, sadece geçmişte yaşanan suçların cezalandırılmasıyla sınırlı kalmaz; aynı zamanda gelecekte benzer olayların yaşanmasını önlemeye yönelik yapıcı çözümler üretir.

Onarıcı Adaletin Uygulama Yöntemleri

Onarıcı adalet farklı yöntemlerle uygulanabilir. En yaygın kullanılan yöntemler şunlardır:

• Mağdur-Fail Arabuluculuğu

Bu süreçte mağdur ve fail, eğitimli bir arabulucu eşliğinde bir araya gelerek suçun etkilerini tartışır. Mağdur, yaşadığı deneyimi paylaşarak failin suça bakış açısını değiştirmesini sağlayabilir. Bu yöntem, failin sorumluluk almasına ve mağdurun duygusal iyileşmesine katkı sağlar.

• Aile ve Topluluk Konferansları

Bu model, yalnızca mağdur ve failin değil, aynı zamanda aile üyelerinin ve topluluk liderlerinin de sürece dahil olmasını içerir. Konferanslar, tarafların uzlaşmasını teşvik eder ve failin topluma nasıl yeniden entegre edileceği konusunda topluluk desteği sağlar.

• Barış ve Ceza Çemberleri

Bu yöntem, yerel topluluk üyeleri, mağdurlar, failler, hukuk uzmanları ve diğer paydaşların bir araya gelerek suçun sonuçlarını tartışmasını sağlar. Katılımcılar, suçun etkilerini değerlendirir ve toplumsal iyileşme için ortak çözümler geliştirir.

• Topluma Hizmet ve Tazminat

Failin, mağdura veya topluluğa yönelik zararları onarmak için tazminat ödemesi ya da toplum hizmetinde bulunması sağlanır. Bu uygulama, failin topluma karşı sorumluluk hissetmesini teşvik eder.

Onarıcı Adaletin Faydaları

Onarıcı adalet hem mağdurlar hem de failler için önemli avantajlar sunar:

• Mağdurlar İçin:
  • Suçun etkilerini anlatma ve yaşadığı zararları kabul ettirme fırsatı bulur.
  • Failin pişmanlık duymasını ve sorumluluk almasını görerek iyileşme sürecine katkı sağlar.
  • Hukuki süreçlerin aksine daha hızlı ve empatik bir çözüm sunar.
• Failler İçin:
  • Suçun yol açtığı etkileri doğrudan görerek sorumluluk alır.
  • Topluma geri kazandırılma şansı bulur.
  • Tekrarlayan suç oranları düşer.
• Toplum İçin:
  • Toplumsal barış ve güven artırılır.
  • Adalet sistemindeki yük azalır.
  • Yeniden suç işleme oranları düşerek suçun önlenmesine katkı sağlar.

Onarıcı Adaletin Tarihsel Kökleri

Onarıcı adalet, modern bir kavram olarak görülse de kökenleri kadim toplumların geleneksel barış ve uzlaşma süreçlerine dayanmaktadır. Batı hukuk sistemlerinin aksine, birçok yerli kültürde adalet, yalnızca suçlunun cezalandırılmasını değil, aynı zamanda mağdurun, failin ve topluluğun iyileştirilmesini de hedefleyen bir süreç olarak görülmüştür.

Maori Kültürü (Yeni Zelanda)

Yeni Zelanda’nın yerli halkı olan Maoriler, toplumsal düzeni korumak için whakapapa (bağlantılar ve soy bağı), mana (itibar) ve tapu (kutsallık ve sınırlar) gibi kavramlara dayalı bir adalet anlayışı geliştirmiştir. Onarıcı adaletin önemli bir bileşeni olan Whānau (aile ve topluluk dayanışması), çatışmaların çözümünde merkezi bir rol oynar.

• Whānau Konferansları: Maori topluluklarında, bir çatışma veya suç meydana geldiğinde, yalnızca fail ve mağdur değil, aynı zamanda aile üyeleri, topluluk liderleri ve yaşlılar da sürece dahil edilirdi. Bu toplantılar, failin sorumluluk almasını, mağdurun zararlarının giderilmesini ve topluluğun yeniden uyum içinde yaşamasını sağlamak amacıyla düzenlenirdi.
• Uygulama Örneği: Yeni Zelanda’da 1989 yılında kabul edilen Çocuk ve Gençlik Mahkemeleri Yasası, Maori geleneklerinden esinlenerek geliştirilmiş ve Aile Grubu Konferansları (Family Group Conferences – FGCs) modern adalet sistemine entegre edilmiştir. Bu konferanslar, geleneksel Maori uzlaşma pratiklerini temel alarak, mağdur ve failin bir araya gelmesini ve karşılıklı olarak çözüm üretmesini amaçlamaktadır.

Maori kültürü, bireysel cezalandırmadan ziyade, sosyal ilişkilerin onarılmasını ve toplum içinde barışın sağlanmasını hedefleyen bir adalet anlayışını benimsemiştir.

Yerli Amerikan Toplulukları

Kuzey Amerika’nın yerli halkları, toplumsal düzeni sağlamak için hiyerarşik olmayan, katılımcı ve uzlaşmacı sistemler geliştirmiştir. Ceza çemberleri (Peacemaking Circles) ve barış görüşmeleri, birçok yerli toplulukta suç ve anlaşmazlıkların çözülmesinde temel mekanizmalar olmuştur.

• Barış Çemberleri (Peacemaking Circles): Çemberler, geleneksel olarak güven, karşılıklı saygı ve empati temelinde şekillenmiştir. Bir çemberde, fail, mağdur, topluluk üyeleri ve yaşlılar bir araya gelerek suçun yarattığı etkileri tartışır ve nasıl bir onarım yapılacağına dair ortak bir karar alır.
• Hopi ve Navajo Toplulukları: Özellikle Hopi ve Navajo halkları, bireyin toplumdan dışlanması yerine, uyum sağlaması için desteklenmesi gerektiğine inanırdı. Suç işleyen bir kişi, doğrudan ceza almak yerine, neden böyle bir eylemde bulunduğunu açıklamak zorunda kalır ve kendini topluluğa karşı sorumlu hissederdi.
• Modern Yansımalar: Kanada ve ABD’de yerli topluluklarla çalışan birçok mahkeme, barış çemberlerini modern adalet sistemine entegre etmeye başlamıştır. Kanada’da bazı mahkemeler, yerli halka özgü barış çemberlerini bir alternatif uyuşmazlık çözümü yöntemi olarak benimsemiş ve özellikle genç suçlular için bu süreci kullanmaya başlamıştır.

Afrika Geleneksel Hukuku ve Onarıcı Adalet

Afrika’da, birçok geleneksel toplum uzlaşmacı ve diyalog odaklı adalet sistemleri geliştirmiştir. Bu sistemler genellikle şefler, yaşlılar konseyi veya yerel topluluk liderleri tarafından yönetilir ve ceza vermekten çok uzlaşmaya odaklanır.

• Gacaca Mahkemeleri (Ruanda): 1994 Ruanda Soykırımı sonrasında, ülkenin geleneksel Gacaca mahkemeleri, toplumsal barışın yeniden sağlanması için onarıcı adalet ilkeleri doğrultusunda yeniden düzenlendi. Bu mahkemelerde, soykırıma katılan failler ve mağdurlar bir araya getirilerek, hesap verme süreci işledi ve af mekanizmaları kullanıldı.
• Ubuntu Felsefesi (Güney Afrika): Güney Afrika’da Nelson Mandela ve Desmond Tutu’nun öncülüğünde yürütülen Hakikat ve Uzlaşma Komisyonu (Truth and Reconciliation Commission – TRC), Ubuntu felsefesine dayalı olarak oluşturulmuştur. Ubuntu, “Ben, biz olduğumuz için varım” anlamına gelir ve topluluk içindeki uyumu ve karşılıklı bağlılığı vurgular. TRC sürecinde, apartheid rejimi sırasında işlenen insan hakları ihlalleri açıkça tartışılmış, mağdurların seslerini duyurmalarına olanak tanınmış ve bazı faillerin pişmanlıklarını ifade etmeleri sağlanarak onarıcı adalet uygulanmıştır.

Afrika geleneksel hukuku, topluluk odaklı bir adalet anlayışı benimseyerek, bireylerin toplum içinde yeniden bütünleşmesini teşvik etmiştir.

Günümüzde Onarıcı Adalet

Onarıcı adalet, dünya çapında giderek daha fazla benimsenen ve farklı ülkelerde çeşitli şekillerde uygulanan bir yöntemdir. Adalet sistemlerinde mağdurların, faillerin ve toplulukların sürece aktif katılımını sağlamak amacıyla geliştirilen bu model, suçun yalnızca hukuki bir mesele olmanın ötesine geçerek sosyal, psikolojik ve etik yönleriyle ele alınmasına yardımcı olmaktadır. İşte onarıcı adaletin günümüzdeki bazı önemli uygulamaları:

Kanada ve ABD: Hapishanelerde Onarıcı Adalet Programları

Kanada ve ABD’de onarıcı adalet programları hapishanelerde ve ceza sisteminde giderek yaygınlaşmaktadır. Bu programların temel amacı, mahkumların mağdurlar ile iletişim kurmasını sağlayarak, suçlarının sonuçlarını doğrudan anlamalarını teşvik etmektir.

• Kanada’nın Onarıcı Adalet Politikaları: Kanada, onarıcı adaleti genç suçlular, ilk defa suç işleyenler ve yerli halk toplulukları için yaygın bir şekilde kullanmaktadır. Kanada’nın Genç Suçlular Yasası (Youth Criminal Justice Act – YCJA), onarıcı adalet süreçlerini teşvik eden ilk büyük yasal düzenlemelerden biri olmuştur.
• ABD’de Hapishane Programları: ABD’de birçok eyalette, mahkumların mağdurlar veya onların temsilcileri ile görüşmeler yapabildiği mağdur-fail diyaloğu (Victim-Offender Dialogue – VOD) programları uygulanmaktadır. Bu programlar, failin suçun etkilerini anlamasına ve pişmanlık duymasına yardımcı olurken, mağdurlara da suçla ilgili duygularını ifade etme fırsatı sunmaktadır.
• Uygulama Örneği: ABD’nin Teksas eyaletinde ölüm cezası almış mahkumlarla mağdurların ailelerinin yüzleşmesi sağlanarak, bu kişilerin suçlarının sonuçlarını tam anlamıyla kavramaları amaçlanmaktadır. Bu süreçler, sadece failin değil, mağdurların da iyileşmesine katkı sağlamaktadır.

İngiltere: Ceza Mahkemelerinde Onarıcı Adalet

İngiltere’de onarıcı adalet, yasal sistemin önemli bir parçası haline gelmiş ve belirli suçlar için mahkemeler tarafından resmi olarak yönlendirilen bir süreç olarak uygulanmaktadır. İngiliz hükümeti, onarıcı adalet programlarını destekleyen en aktif devletlerden biri olarak öne çıkmaktadır.

• Onarıcı Adalet Konseyi (Restorative Justice Council – RJC): İngiltere’de onarıcı adaletin standartlarını belirleyen bir konsey bulunmaktadır. RJC, mahkemeler, polis teşkilatları ve sivil toplum kuruluşları ile iş birliği içinde çalışarak sürecin etik ve etkili bir şekilde yürütülmesini sağlamaktadır.
• Uygulama Örneği: İngiltere’de şiddet içermeyen suçlar ve ilk kez suç işleyenler için mahkemeler, ceza vermeden önce tarafların onarıcı adalet sürecine katılmasını teşvik etmektedir. Suçun türüne bağlı olarak, mahkemeler bazı suçluları doğrudan bir onarıcı adalet programına yönlendirebilir.
• Genç Suçlular için Onarıcı Adalet: İngiltere’de genç suçluların geleneksel ceza sistemine dahil edilmek yerine mağdurlar ve topluluk üyeleriyle bir araya getirildiği programlar geliştirilmiştir. Bu sayede gençlerin suçlarıyla yüzleşmeleri ve topluma yeniden kazandırılmaları sağlanmaktadır.

Güney Afrika: Hakikat ve Uzlaşma Komisyonu (Truth and Reconciliation Commission – TRC)

Güney Afrika, apartheid sonrası dönemde barışı ve toplumsal iyileşmeyi sağlamak için onarıcı adalet ilkelerini benimseyen en önemli ülkelerden biri olmuştur.

• TRC’nin Kuruluşu ve Amaçları: 1995 yılında Nelson Mandela’nın başkanlığında oluşturulan Hakikat ve Uzlaşma Komisyonu (Truth and Reconciliation Commission – TRC), apartheid döneminde işlenen insan hakları ihlallerini ele almak amacıyla kurulmuştur. Komisyonun temel amacı, hem mağdurların seslerini duyurmasına hem de faillerin geçmişteki suçlarıyla yüzleşmesine olanak sağlamaktı.
• Uygulama Süreci: Failler, pişmanlık gösterdikleri ve suçlarını itiraf ettikleri takdirde af talep edebiliyordu. Mağdurlar ise, geçmişte yaşanan acılar hakkında konuşma fırsatı buluyor ve böylece toplumun birlikte iyileşmesi için bir diyalog ortamı oluşturuluyordu.
• Sonuçları: TRC, ceza sisteminden farklı olarak, ceza vermek yerine, toplumun geçmişle yüzleşmesini ve barışçıl bir gelecek inşa etmesini teşvik eden bir model sundu. Komisyon süreci, onarıcı adaletin toplumsal barışa katkı sağlayabileceğinin en güçlü örneklerinden biri olarak gösterilmektedir.

Avrupa: Onarıcı Adaletin Yaygınlaşması

Avrupa Birliği, onarıcı adalet uygulamalarını hukuki sistemlerine entegre eden ülkelerin sayısının giderek arttığı bir bölge olarak dikkat çekmektedir. Avrupa Konseyi, onarıcı adaletin tüm ceza adaleti süreçlerine dahil edilmesini teşvik etmektedir.

• Norveç, İsveç ve Hollanda: Bu ülkeler, genç suçluların rehabilitasyonunu destekleyen onarıcı adalet programları geliştirmiştir. Özellikle İsveç’te, hapis cezalarının yerine uzlaşma toplantılarının tercih edilmesi yönünde uygulamalar yaygınlaşmıştır.
• Belçika: Polis, mahkemeler ve ceza infaz kurumları onarıcı adalet süreçlerini desteklemektedir. Özellikle toplum temelli programlar, yerel yönetimler tarafından finanse edilerek hapis cezasına alternatif olarak uygulanmaktadır.
• Fransa: Fransa, 2014 yılında çıkardığı yeni yasa ile, onarıcı adaletin ceza hukuku sisteminde daha fazla yer almasını sağlamış ve mağdurlar ile faillerin iletişim kurmasını kolaylaştıran programları desteklemeye başlamıştır.

Onarıcı Adaletin Geleceği

Onarıcı adalet, yalnızca suç sonrası hesaplaşmayı değil, toplumsal dönüşümü hedefleyen bir yaklaşımdır. Geleneksel ceza sistemleri genellikle suçlunun cezalandırılması üzerine yoğunlaşırken, onarıcı adalet mağdurların, faillerin ve toplumun bir araya gelerek gerçek bir iyileşme sürecine katılmasını teşvik eder. Günümüzde birçok ülke ve kuruluş, bu yaklaşımın avantajlarını görerek çeşitli alanlarda uygulanmasını desteklemektedir.

Gelecekte onarıcı adaletin gelişimini şekillendirecek bazı ana eğilimler şunlardır:

Okullarda ve İş Yerlerinde Onarıcı Adaletin Yaygınlaşması

Onarıcı adalet, yalnızca ceza adaleti sistemlerinde değil, aynı zamanda eğitim ve iş hayatında da önemli bir dönüşüm aracı haline gelmektedir. Geleneksel disiplin yöntemlerinin yerini alan onarıcı yaklaşımlar, bireyler arasındaki çatışmaların adil ve kalıcı bir şekilde çözülmesini sağlar.

Okullarda Onarıcı Adalet

• Öğrenciler arasında meydana gelen çatışmalar, cezalandırıcı disiplin yerine onarıcı toplantılar aracılığıyla ele alınabilir.
• Zorbalık, ayrımcılık ve disiplin sorunları gibi konular, mağdur ve failin bir araya gelerek çözüm üretmesini sağlayan toplantılarla yönetilebilir.
• ABD, İngiltere ve Kanada’daki birçok okulda, öğrencilerin topluluk içinde sorumluluk almalarını sağlayan programlar uygulanmaktadır.

İş Yerlerinde Onarıcı Adalet

• Çalışanlar arasındaki çatışmaların mahkemeye veya disiplin kuruluna taşınması yerine, arabuluculuk ve uzlaşma süreçleriyle çözüme kavuşturulması
• Çalışanların karşılıklı saygı ve empati çerçevesinde iletişim kurmasını teşvik eden yöntemler, iş yerlerinde verimliliği ve çalışan bağlılığını artırabilir.
• Özellikle insan kaynakları politikalarına entegre edilen onarıcı adalet uygulamaları, iş ortamında güven ve iş birliğini güçlendiren bir kültürün oluşmasını sağlayabilir.

Dijital Platformlar Aracılığıyla Onarıcı Adaletin Kolaylaştırılması

Teknolojinin ilerlemesiyle birlikte, onarıcı adalet süreçleri dijital platformlara taşınmaya başlamıştır. Özellikle coğrafi engeller nedeniyle yüz yüze görüşmelerin zor olduğu durumlarda, çevrimiçi (online) mağdur-fail diyalogları giderek yaygınlaşmaktadır.

Dijitalleşen Onarıcı Adalet Programları

• Online Arabuluculuk ve Görüşme Platformları: Mağdurlar ile faillerin güvenli ve kontrollü bir ortamda iletişim kurmasını sağlayan sanal toplantılar düzenlenebilir.
• Mobil Uygulamalar ve Onarıcı Adalet Destek Hatları: Mağdurların haklarını öğrenebileceği, onarıcı sürece katılmak isteyenlerin başvurabileceği dijital kaynaklar oluşturulabilir.
• Yapay Zeka Destekli Onarıcı Adalet Çözümleri: Yargı sistemlerinde büyük verilerden faydalanarak, mağdur ve fail eşleştirme süreçlerini kolaylaştıran teknolojiler geliştirilebilir.

Özellikle pandemi sürecinde adalet sistemlerinin uzaktan işleyişe adapte olması, dijital onarıcı adalet çözümlerinin ne kadar faydalı olabileceğini göstermiştir. Gelecekte, yüz yüze toplantıların yerini tamamlayıcı nitelikte hibrit (çevrimiçi + yüz yüze) sistemlerin alması beklenmektedir.

Topluluk Bazlı Programlarla Sosyal Bağların Güçlendirilmesi

Onarıcı adalet, bireyler arasındaki anlaşmazlıkları çözmenin ötesinde, toplum içinde güven ve uyumu güçlendirmeye yönelik bir modeldir. Gelecekte, yerel toplulukların adalet süreçlerine daha fazla dahil edilmesi beklenmektedir.

• Yerel Yönetimler ve Onarıcı Adalet Programları

  • Belediyeler ve sivil toplum kuruluşları, mahalle düzeyinde uzlaşma toplantıları organize ederek, küçük çaplı anlaşmazlıkları büyümeden çözebilir.
  • Göçmen ve azınlık toplulukları için onarıcı adalet merkezleri kurularak, sosyal uyumun artırılması desteklenebilir.
  • Sosyal medya kampanyaları ve toplumsal farkındalık projeleriyle onarıcı adaletin önemi geniş kitlelere anlatılabilir.
• Uygulama Örneği: Porto Riko’da Toplum Merkezli Onarıcı Adalet

Porto Riko’da yerel yönetimler, onarıcı adaleti çeteler arasındaki çatışmaları çözmek ve toplulukları güçlendirmek için kullanmaktadır. Bireyler ve gruplar arasında barış sağlanmasına yardımcı olan “topluluk konferansları”, suç oranlarının azalmasına katkı sağlamaktadır.

Hukuki Sistemlerde Onarıcı Adaletin Daha Fazla Yer Alması

Gelecekte, geleneksel mahkeme süreçlerinin daha fazla onarıcı adalet prensipleriyle uyumlu hale getirilmesi beklenmektedir. Bu, kanun yapıcıların, mahkemelerin ve kolluk kuvvetlerinin onarıcı süreçleri desteklemesiyle gerçekleşebilir.

• Önerilen Hukuki Reformlar:

  • Alternatif ceza seçenekleri: Suçun türüne göre failin hapse atılması yerine, onarıcı adalet programlarına katılması zorunlu hale getirilebilir.
  • Mağdurlar için daha fazla katılım hakkı: Mağdurların, karar verme süreçlerinde daha aktif rol oynamaları teşvik edilebilir.
  • Genç suçlular için özel onarıcı adalet mekanizmaları: Hapis cezasına alternatif olarak, gençlerin rehabilite edilmesine yönelik topluluk projeleri geliştirilmesi sağlanabilir.

• Uygulama Örneği: Avrupa Konseyi’nin Onarıcı Adalet Stratejisi

Avrupa Konseyi, 2021 yılında onarıcı adaletin ceza hukuku sistemlerine daha fazla entegre edilmesini teşvik eden bir dizi yasa değişikliğini desteklemiştir. Üye ülkeler, mahkemelerde ve polis merkezlerinde onarıcı adalet süreçlerini genişletmek için yeni politikalar benimsemektedir.

Geleneksel adalet sistemlerinin yükünü hafifletmek ve toplumda daha insancıl, kapsayıcı bir adalet anlayışı geliştirmek için onarıcı adalet uygulamalarının yaygınlaşması kaçınılmazdır. Gelecekte, daha fazla ülke ve topluluk bu yaklaşımı benimseyerek, mağdurların güçlendiği, faillerin sorumluluk aldığı ve toplumun barışçıl çözümler ürettiği yeni bir adalet modeli inşa edecektir.

Kaynaklar:

• Zehr, H. (2002). The Little Book of Restorative Justice. Good Books.
• Braithwaite, J. (1989). Crime, Shame and Reintegration. Cambridge University Press.
• Van Ness, D. W., & Strong, K. H. (2015). Restoring Justice: An Introduction to Restorative Justice. Routledge.
• Pranis, K. (2005). The Little Book of Circle Processes: A New/Old Approach to Peacemaking. Good Books.
• Strang, H., & Braithwaite, J. (2002). Restorative Justice and Family Violence. Cambridge University Press.
• UNODC (2020). Handbook on Restorative Justice Programmes. United Nations Office on Drugs and Crime.
• Restorative Justice Council (UK) (2022). Restorative Justice: Best Practices and Implementation Guide.
• European Forum for Restorative Justice (EFRJ) (2021). Restorative Justice in Europe: Policies, Practices and Challenges.